GENDER ON STAGE

In dit essay wil ik me richten op het concept ‘gender’ als performatieve daad. Als uitingsvorm dus die ons denken bepaalt en zelfs de belofte in zich heeft om ruimte te scheppen voor datgene dat we nu nog niet kunnen bedenken omdat we niet voorbij bestaande betekenissen (van woorden) kunnen denken. Bestaande betekenissen houden ons gevangen en dit essay wil aan de hand van onze betekenissen van mannelijkheid en vrouwelijkheid, je zou kunnen zeggen: een eeuwenoude diepgewortelde dichotomie, onderzoeken hoe we ruimte kunnen vinden om te komen tot nieuwe betekenissen. Het vinden en scheppen van ruimte voor nieuwe betekenissen vind ik noodzakelijk omdat het geldende maatschappelijke en politieke discours niet in staat is om echte verandering te realiseren. Onze (politieke) leiders hebben geen idee hoe ze complexen vraagstukken moeten oplossen. In de huidige betekenisstructuren vinden we duidelijk geen antwoorden. Ik heb hoop in mensen die hun ogen niet sluiten maar juist door hun performance nieuwe mogelijkheden scheppen.

Om dit uit te werken wil ik met de ogen van de Amerikaanse filosofe Judith Butler kijken naar de biografie en het werk van de in Engeland geboren Amerikaanse zanger(es)2, componist en visueel kunstenaar Anohni, voorheen bekend als Antony Hegarty van de band Antony and the Johnsons. Op haar meest recente album ‘Hopelesness’ en in de bijbehorende optredens gebruikt ze voor het eerst de naam Anohni, een naam die ze al langer in haar privésituatie gebruikte, als uiting van haar diepst ervaren identiteit. In het werk van Anohni staat ‘gender’ centraal. Dit geldt voor haar persoonlijke biografie, haar werk en haar sterk activistische betrokkenheid op de wereld, waarin ze pleit voor meer vrouwelijke waarden in het bestrijden van de crises van vandaag de dag. Ze roept wereldleiders actief op om de meer vrouwelijke waarden te laten prevaleren boven de eeuwenoude hegemonie van masculien leiderschap. In mijn ogen doet zij hierin nog iets interessanters. Iets dat zelfs voorbij gaat aan de roep om meer vrouwelijke waarden. Ze is niet ‘slechts’ een transgender in de betekenis van een man die een vrouw wil worden. Dat zit namelijk binnen de betekenisstructuur van de dichotomie man/vrouw. Door haar performances overstijgt ze juist de dichotomie van man en vrouw. Ze voegt in haar werk een nieuwe betekenis toe waar nog geen taal voor is omdat de taal ons dwingt te kiezen tussen een ‘hem’ of ‘haar’. De enige manier om dit te doen is om te performen en ook taal te zien als ‘daad’. In haar songteksten speelt ze hier voortdurend mee.
Ook hierin is het makkelijk je te beperken tot de boodschap alleen. Nee, het is het feit dat deze woorden worden gezongen die het krachtig maken. Het zijn niet alleen woorden. Ondanks de sombere boodschap op haar laatste album, is het juist de performatieve waarde die hoopvol is. Het is gebleken dat het geldende maatschappelijke en politieke discours niet in staat is om echte verandering te realiseren. De klimaatcrisis, de vluchtelingencrisis, de financiële crisis: onze politieke leiders hebben geen idee hoe ze het moeten oplossen. Het maatschappelijke debat verhard en vergroot mechanismen van insluiting en uitsluiting. Binnen de bestaande betekenisstructuren vinden we duidelijk geen antwoorden. Voor mij ligt er dan hoop in mensen zoals Anohni. Mensen die hun ogen niet sluiten maar juist door hun performance nieuwe mogelijkheden scheppen.

One day I'll grow up, I'll be a beautiful woman One day I'll grow up, I'll be a beautiful girl But for today I am a child, for today I am a boy

Wanneer je deze songtekst wil verklaren en gaat zoeken naar betekenis, raak je al snel in verwarring. Wat bedoelt ze nu precies? Wat wil ze nu precies zeggen? Dit zoeken naar betekenis gaat voorbij aan de performatieve daad zie ze stelt. Deze woorden leggen niet slechts haar identiteit vast, maar ze zijn een daad op zichzelf. Een daad die de overheersing van onze normatieve heteroseksuele gedachtenstructuur totaal omver werpt. Daar is het haar ook precies om te doen.

Voor Butler is gender niet iets wat iemand is, maar iets wat iemand doet. In haar werk Gender Trouble: Feminism and the subversion of Identity (1990) zegt Butler dat gender niet bestaat als objectief ‘ding’ bepaald door slechts onze lichamelijke kenmerken. Gender is performatief in de zin dat het alleen bestaat in het moment dat we het uiten. Onze daden en ons gedrag bepalen onze gender keer op keer. Gender is daarmee een sociaal construct. Ze bevindt zich daarmee in de traditie van het sociaal constructivisme waarin betekenissen altijd een resultaat is van gezamenlijke betekenisgeving. Maar ze voegt hier nog iets aan toe omdat ze niet alleen in de betekenisgeving blijft, maar aandacht voor het performatieve toevoegt in haar denken. In haar ogen is de werkelijkheid niet een objectief gegeven maar wordt deze sociaal vormgegeven in taal, daad en teken. Zo is de zin “Hierbij beloof ik” meteen ook een daad en daarmee performatief. Dus als Anohni zingt dat hij een vrouw zal zijn als hij opgroeit, maar nu nog een jongen is, is dat te verstaan als daad. Door het te zingen beïnvloeden deze woorden de werkelijkheid en in dit geval wordt ons bestaande denken over identiteit ernstig op de proef gesteld.

Hierin zitten voor mij twee interessante kanten. Het eerste is de moeilijkheid om aan bestaande betekenisstructuren te ontkomen. Butler geeft aan dat onze hele denken over gender gevormd is door de sociale, familiaire en wettelijke regels gebaseerd op de hegemonie van de heteroseksuele standaarden. Onlangs was in het nieuws dat transgenders in de Amerikaanse staat North Carolina bij wet verplicht werden om naar het toilet te gaan van hun geboortegeslacht.3 De discriminatie van homo’s, lesbiennes en transgenders is aan de orde van de dag, zelfs in het progressieve Nederland. Stereotypen worden gemaakt en herbevestigd, keer op keer. Bestaande normen houden ons dus gevangen en doen mensen veel geweld aan. In een interview zegt Anohni: "As a transgender person it's shocking to find out how many people in the press are willing to euphemistically or directly try to talk about your anatomy, in a way that you never would another person, in this really degrading way.”
Het tweede kant is positiever, namelijk dat er mogelijkheden worden geschapen. Als alles immers een sociaal construct is dan is er ook ruimte voor verandering en vernieuwing. We kunnen het oneens zijn met elkaar, we kunnen op nieuwe combinaties stuitten en we kunnen denkrichtingen in onze verbeelding oproepen die totaal nieuw zijn ten opzichte van het bestaande. Dit is bijvoorbeeld de kracht van ‘De Jeugd van Tegenwoordig’ die met nieuwe taal ook nieuwe werelden schept. Ze scheppen een nieuwe wereld met hun antitaal die de standaardtaal ontwricht: een intermediale oproep tot taalcreativiteit ad absurdum. Zo is bijvoorbeeld hun One Sentence Serenade een algemene oproep naar de Nederlanders om in het ongewisse te springen, de standaardtaal en al haar regels te laten voor wat ze is, en te durven spelen, prutsen en knoeien met de ontastbare materie die taal in essentie is. Ook kunnen bestaande woorden worden voorzien van nieuwe betekenis. Zo kunnen scheldnamen tot geuzenamen verworden, wat vaak gebeurt in subculturen. Nieuwe betekenissen kunnen dus ontstaan en daarmee nieuwe normen en gedragspatronen. Het is precies hierin waarin de performance in en voorbij taal een grote rol speelt. Het is juist in de performance waarin het nieuwe werkelijk ontstaat.
The performative nature of gender is not a cage but rather a stage, one on which we are
all simultaneous actors and directors.

Anohni stelt niet alleen haar daad in haar teksten maar ook in haar voorkomen, kunstvormen en politieke betrokkenheid. In haar project Turning samen met Charles Atlas werd de performatieve kwaliteit van gender expliciet tot uitdrukking gebracht. In een voorstelling, waarvan een documentaire is gemaakt, verschijnen 13 lesbische en transseksuele modellen op het podium, bijna bewegingsloos, en gaan op een draaiend platform staan. Op het scherm projecteerde Atlas de langzaam draaiende beelden van de modellen op een scherm. In de documentaire zien we delen van de voorstelling, momenten achter de schermen en persoonlijke verhalen van de modellen.
Op de achtergrond zingt Anohni: “Are you a boy? Are you a girl?” uit haar nummer ‘I fell in love with a dead boy’. Aan het einde van de voorstelling en de film voel je als toeschouwer dat deze vragen de complexiteit van de werkelijkheid geen recht aandoen omdat het veel gecompliceerder is. Elk model roept de vraag op wat nu eigenlijk normaal is. Door hun herinneringen van hun worstelingen in het verleden hoor je bij allemaal het verwerpen van de bestaande conventies en normen. Ze creëren een nieuwe norm waarin verschil er mag zijn en de kracht van individuele keuze wordt erkend. Anohni en Atlas laten daarmee de collectieve kracht zien van deze modellen. Dit is in lijn met Butler die zegt dat het gedrag van de massa de normen voor het individu bepaald. Anohni en Atlas laten een groep vrouwen zien die hun eigen normen definieert. Een model zegt hierover: “One of the things I wanted most was never to be judged,”en voegt hieraan toe “and I wanted to be beautiful”. Als toeschouwer weet je inmiddels dat dit geen tegenspraak is omdat het gaat om een zelf gedefinieerde schoonheid. Ondanks dat het model mooi wil zijn gaat het hier niet om de erkenning van de ander of het tippen aan de geldende norm van schoonheid maar om het recht zelf te bepalen wat mooi is.

Door de performance slaagt Anohni erin om het nieuwe te omarmen, ons los te rukken uit bestaande normen en ons te bewegen na te denken over onze eigen identiteit. In hoeverre is mijn denken over mijzelf bepaald door dominante normen? Welke van mijn woorden als daden bevestigen het beeld van mijzelf en welke openen nieuwe wegen naar het worden wie ik ben?

Tot slot kan je de vraag stellen over de relatie tussen de performance en de realiteit. Is de performance van een podium niet een schijnwereld, die zich buiten de realiteit van alle dag afspeelt? Bevindt de performatieve kunst zich niet in een parallel universum naast de werkelijkheid waarin iedereen kan zijn wie die wil? Voor mij niet. Zowel Butler als Anohni laten zien dat dit geen gescheiden werelden zijn. Butler doet dit door te laten zien dat al onze woorden en daden performatief zijn. Zij oppert juist dat zelfs de realiteit van het dagelijkse sociale leven een vorm van theater is. Anohni doet het juist in omgekeerde richting. Op haar nieuwe album ‘Hopelessness’ bezingt ze onder andere de opwarming van de aarde, de teleurstelling in het presidentschap van Obama, executies in Guantanamo Bay en de immoraliteit van ‘Dronebombs’. Ze brengt de vaak weerbarstige en hartverscheurende realiteit naar het podium.

When you were elected
The world cried for joy
We thought we had empowered
The truth telling envoy
Now the news is you are spying
Executing without trial Betraying virtues
Scarring closed the sky
Punishing the whistle blowers
Those who tell the truth
Do you recognize the yellow
Staring back, back at you?
All the hope drained from your face
Like children we believed

De tekst over Obama is te horen in de beperking van de boodschap alleen en daarin is het een vorm van weerstand. Echter, het is het feit dat deze woorden worden gezongen, als kunstvorm, dat er een nieuwe betekenis ontstaat. Het zijn niet alleen woorden. Ondanks de sombere boodschap op haar laatste album, is het juist de performatieve en esthetische waarde die hoopvol is. Het is gebleken dat het geldende maatschappelijke en politieke discours niet in staat is om echte verandering te realiseren. De klimaatcrisis, de vluchtelingencrisis, de financiële crisis: onze politieke leiders hebben geen idee hoe ze het moeten oplossen. Het maatschappelijke debat verhard en vergroot mechanismen van insluiting en uitsluiting. Binnen de bestaande betekenisstructuren vinden we duidelijk geen antwoorden. Voor mij ligt er dan hoop in mensen zoals Anohni. Mensen die hun ogen niet sluiten maar juist door hun performance nieuwe mogelijkheden scheppen.