Bart van Rosmalen, lector Kunst en Professionalisering HKU

Utrecht, Oktober 2017

Inleiding

Wat is eigenlijk de overeenkomst tussen kunst en ondernemen? In het vliegtuig valt die vraag mij ineens in. Ik ben op weg van een internationaal seminar over ‘artist in society’ naar een lezing die ik ga geven over ‘ondernemen in verandering’. Intuïtief denk ik bij kunst en ondernemen het eerste aan het overbruggen van een tegenstelling. Dan staat ondernemen voor business en kunst voor idealisme. Dan is ondernemen iets dat je erbij moet gaat doen als je als kunstenaar succes wil hebben in de wereld. Of dan gaat het om het aanwakkeren van de zintuigen en de esthetiek door de kunst in het ondernemen. Maar door die letterlijke reis van ‘artist in society’ naar ‘ondernemen in verandering’ springen nu overeenkomsten naar voren. Kunstenaar en ondernemer, allebei maken ze iets dat er eerst nog niet was. Vol overtuiging en geloof storten ze zich in het ongewisse, liefst 24 uur per dag als het zou kunnen, vol risico’s en met onbekende afloop. Dat is anders dan een bakker, een dokter, een politieman of een docent om maar een paar beroepen te noemen. Ook die parallel tussen de twee thema’s valt nu ineens op: ‘artist in society’ en ‘ondernemen in verandering’. Alsof ze in één adem gelezen kunnen worden. Kunst en ondernemen, laat ik die overeenkomst wat verder uitwerken in dit verhaal. Ik ga de vijf inzichten, wendingen of omdraaiingen die voor mij uit ‘artist in society’ naar voren zijn gekomen na. Zijn die misschien ook betekenisvol voor ‘ondernemen in verandering’?

1- luisteren

Het seminar ‘artist in society’ wordt gerealiseerd door het Innovative Conservatoire, een internationaal netwerk van conservatoria waarvoor ik samen met Helena Gaunt (Guildhall School of Music and Drama) een jaar of tien geleden het initiatief nam. Met een stuk of dertig musici, enkele theatermakers en dansers zijn we in Dartington Hall in Zuid-Engeland. Het thema is de kunstenaar in de samenleving, een beladen en gevoelig onderwerp. Vaak wordt ervaren alsof de kunstenaar tekort schiet en iets nieuws en anders zou moeten. De invalshoek om hieraan te werken is dan ook bepaald verrassend: luisteren staat centraal. Voor musici is luisteren een basiskwaliteit. We stretchen nu van het luisteren in het spel, dat ons vertrouwd is, naar het luisteren in het gesprek en in allerlei oefeningen. Ik heb het kleinste luisteren meegenomen dat ik ken, een zogenaamde ‘birdcall’. Door te draaien aan een metalen staafje in een rood houten houdertje worden zachte lokkende vogelgeluiden hoorbaar. Met een busje met acht deelnemers rijden we aan het eind van een seminardag naar het nabijgelegen dorp Totness. We gaan de mensen op straat vragen of we ze een kleine luisterervaring mogen geven. Zo verkennen we de positie van ‘artist in society’. We leren snel. In een straat lukt het niet. Dan onderbreken we de loop. Op een hoek in de buurt van een café met terras gaat het wel.
Als we er zomaar op los kwetteren, vervuld van eigen gelijk, krijgen we afwijzing op afwijzing. Maar als we zorgvuldig ruimte maken en luisteren naar de passant die we uitnodigen, ontstaan kleine pareltjes in de ontmoeting. De vrouw wiens moeder recent overleden was, de kolossale taxichauffeur voorovergebogen een en al aandacht, de jongen met de gitaar, het oudere stel een weekendje weg......Mooi is het leerproces van ons als musici. Sommigen staan al tientallen jaren op de bühne. En maar spelen voor het publiek. Nu is er geen bühne en geen publiek. Dat vraagt om een wending: om het zenden en het spelen dat altijd voor zichzelf spreekt om te draaien en te beginnen vanuit luisteren en ontvangen. Dat geef ik graag mee aan het ondernemen.

Wending één is het zenden en ontvangen omdraaien en beginnen vanuit luisteren.

2- afstand

Met het thema luisteren komt de figuur van de muze uit de Griekse mythologie tevoorschijn. Waar komen die ook weer vandaan, de muzen? Even meeluisteren naar het verhaal. Je zou je het zo kunnen voorstellen dat de goden op de flanken van de Olympus dag na dag hun heldendaden uitvoeren. Dat is natuurlijk mooi, goed en indrukwekkend. Maar gaandeweg krijgen de goden er toch een probleem mee. Want er is niemand die al dat moois dat tot stand komt actief ziet en waardeert. Al wat gebeurt stroomt niet-gereflecteerd voorbij. Zo komt een zingevingsvraag op: gaat deze litanie nu dag na dag voort? Worden we eigenlijk wel gezien?
Op een strategisch goed gekozen moment stappen de goden naar hun baas Zeus. Die heeft die dag een grote slag op de Titanen gewonnen. “Zeg Zeus, jij zou toch ook graag gezien worden voor de heldendaad van vandaag?” Dat klopt, dat wil Zeus maar al te graag. Daarop legt Zeus zich, zoals de mythe mooi vertelt, negen nachten neer in de sponde van de godin van het geheugen Mnemosyne. En uit die verbintenis worden een jaar later negen muzen geboren. Het is hun taak om de heldendaden te bezingen. Een belangrijk moment in de mythologie. De reflectie komt in de wereld. En tegen mijn masterstudenten zeg ik vaak dat hier ook het begin ligt van onderzoek. Maar verrassend genoeg dus, onderzoeken door iets te maken en daar een opvoering van te geven.  

Waar zijn we nu gebleven met dit uitstapje naar de Olympus en het Oude Griekenland? Wat draagt dit verhaal nu bij aan de leerzame overeenkomsten tussen kunst en ondernemen? In de woorden ‘artist in society’ en ‘ondernemen in verandering’ verschuilt zich de onuitgesproken aanmoediging om mee te doen, om in te stappen, om mee te bewegen in een wereld die verandert. Zo praten en denken we vaak over de veranderende beroepspraktijk. Die stelt nieuwe eisen en daar moeten we aan voldoen.
Uit het verhaal over de muzen komt bovendien nog iets anders naar voren. Naast dat luisteren als basis werken ze van een afstandje. Muzische distantie noem ik dat graag. Muzen storten zich er niet helemaal in, in de wereld, ze bewegen niet zomaar mee in verandering. Die afstand en die eigen invalshoek zijn belangrijk om iets te kunnen maken van dat wat ze ontvangen.

 Wending twee is in plaats van erin duiken en meebewegen een productieve afstand houden.

-het gehele artikel staat bovenaan dit bericht-