Allereerst betwijfelt Rene (ik denk terecht!) dat tacit alleen verkregen wordt door ervaringskennis op basis van onze zintuigen. Er zijn ook intuïties en belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen die juist zijn ontstaan niet op de grond van de ervaring maar op basis van reflectie. Zo had Copernicus de gedachte dat de aarde om de zon draaide maar was het Galilei die dit besef deed kantelen met een nieuwe waarneming en de ontdekking muntte. Ook de intuïtie van een mathematicus is niet op ervaring gebaseerd (misschien wel op de ervaring met sommen of vergelijkingen te werken?). Rene verwijst verder naar Habermas die aangeeft dat je impliciete zaken (zijn niet dezelfde als de tacit) kunt expliciteren door reflectie. Ook het abstracte kun je expliciteren. Ja, dat erken ik, dat klopt zeker. Ik denk ook aan het onderscheid van David Schon dat ik in het praktijkgerichte onderzoek naar de doorontwikkeling van de methodiek bij geweld in relaties en gezinnen Take a break samenvatte in navigeerkracht: reflection in action en reflection on action. Beide hebben tacit aspecten en leiden tot een bepaalde bewustwording. Wij maakten afgelopen anderhalf jaar als participatief actieonderzoekers de leden van het interventieteam meer bewust van hun mogelijkheden en verbonden ervaringskennis aan  vakkennis, wetenschappelijke inzichten en praktijkgericht onderzoek.

Een tweede inzicht is dat juist het andere leidt tot inzicht. Je begint pas met nadenken als de routine niet meer werkt. Daarom is experimenteren en iets doen ook zo belangrijk. Professionals beschikken vooral als ze ervaren zijn over veel onbewuste kennis, ze herkennen mogelijk een patroon in een flits en zijn alert op subtiele veranderingen, lichaamsuitdrukkingen of gezichtsexpressies.

Ik schrijf verder in het blog dat ware kennis kennis is die je toe kunt passen. Ik denk dat Polanyi dit zeker gezegd zou kunnen hebben. Polanyi had een sterk focus op vooruitgang en ontdekkingen. Maar natuurlijk kun je ook onware kennis toepassen. De wereld wemelt van de voorbeelden ook op dat vlak.

Ik geef Rene het voorbeeld van Teddy, een meisje van vijf jaar die op bezoek komt bij een wereldberoemde kinder- en jeugdpsychiater en neurobioloog. Ze kruipt bij hem op schoot en frommelt aan zijn gulp. De kinderpsychiater voelt zich zeer ongemakkelijk en pakt haar hand vast, maar al reflecterend op het voorval komt hij tot de slotsom dat het kleine meisje non-verbaal precies heeft laten zien en uitgedrukt wat er met haar gebeurd is en door haar actie probeert het heft in eigen handen te nemen, de situatie meester te worden.

Ik vertel Rene verder dat ik een blog heb geschreven, geen wetenschappelijke verhandeling en dat ik zie dat de onderzoeker en de ontwerper verschillende rollen bekleden en accenten leggen. Beiden gaan methodisch te werk maar bewandelen verschillende wegen. Een ontwerper is vooral geïnteresseerd in het doen en de gebruiker en bouwt zo al doende de kennis op in de vorm van prototypes en leringen die zij of hij daaruit trekt, een mix tussen ervaringskennis op grond van experimenteren, drijfverenonderzoek (why) en andere ontwerpbronnen.

De onderzoeker heeft een onderzoeksthema en een kernvraag of kernkwestie denkt na over de juiste methoden van onderzoek om de vraag te kunnen beantwoorden en de kwaliteit van de dataverzameling te vergroten en zal niet snel  de met resultaten naar buiten treden. De bedoeling is juist om het onderzoek zo goed en grondig mogelijk op te bouwen en pas resultaten openbaar te maken wanneer deze methodisch (methodologisch) en inhoudelijk en theoretisch goed verankerd en solide zijn. Onderzoek doen lijkt daarmee ook een veel trager proces van denken en reflecteren en langzaam opbouwen om transfer mogelijk te maken terwijl ontwerpen meer in het doen ligt en daar weer op door denken.

Bijzonder is wel dat we met de doorontwikkeling van het ambulante project Take a Break voor geweld in relaties en gezinnen dat in Utrecht en straks ook in Gelderland aangeboden wordt de interventie zo hebben verdiept en verrijkt  met elkaar dat deze komt te staan als een nieuw prototype voor het werk van Moviera in de vrouwenopvang.

Rene heeft verder een opmerking bij een tekening die ik diaspora noem, dat letterlijk verstrooiing betekent. Het is een ernstig woord, het verwijst naar Joden die het land moesten verlaten en later in het postkoloniale tijdperk ook naar verplaatsing in de wereld als gevolg van slavernij en migratie vanwege bestaanszekerheid en veiligheid.  Volgens Rene noemde Rosi Braidotti dit later de nomade in een poging daar een positieve draai aan te geven. Richard Sennett beschreef vervolgens hoe we het risico lopen om allemaal werknomaden te worden, opererend in tijdelijke projectteams.

Dan zijn er nog vragen over dat Polanyi een brug bouwt tussen het oude Europa en de VS, waarom en in welke zin? Ik vertel dat Polanyi toen hij van Berlijn naar Engeland moest vluchten zich meer bezig ging houden met sociale wetenschappen en met de filosofie en als fellow in Oxford en Manchester terecht kwam. Zijn filosofie werd echter in Oxford niet erg gewaardeerd. Men trok de disciplinaire grenzen op en beschouwde Polanyi als een outsider en een leek.In Amerika en bijvoorbeeld Chicago, werd het werk van Polanyi juist als zeer vernieuwend gezien en verwelkomd.

In het gesprek dat we hebben komen verder zoals veel vaker wanneer wij elkaar zien, onze moeders tevoorschijn. Onze moeders, allebei gestorven, zijn ons allebei nabij. Ik heb voor het eerst uitbundig de lidcactus in bloei, een stek van de moederplant van mijn moeder. Rene vertelt dat er geen dag voorbij gaat of dat hij aan zijn moeder denkt. Ik vertel dat een herinnering aan mijn moeder opkwam toen ik in Budapest Polanyi's geboortehuis bezocht.

Ineens sprong ik terug in de tijd.  Ik herinnerde me dat mijn moeder mij opbelde toen ik nog maar relatief kort op kamers was en studeerde in Groningen. Zij vertelde dat ze zich erg onthand voelde want ze was plotseling haar naaischaar kwijt en kon deze nergens vinden. Ik focuste me op ons gesprek en zei tegen haar dat ze eens in de kelder moest gaan kijken en vooral op de tafel moest zoeken waar ook de juspan stond. Zij vond deze suggestie te gek voor woorden maar deed het later toch en vond er tot haar verrassing de schaar. Wat ik in een directe opwelling deed en wat ik nu taal kan geven is dat ik in gedachten tijdens het gesprek met mijn moeder haar loopjes door het huis volgde, mijn moeder benutte altijd alle tijd, was vaak een beetje haastig en deed aan multitasking. Zij combineerde vast het naaien, eten koken en opruimen met elkaar. Ik maakte als het ware in een oogwenk  (onbewust?)een mental map van haar rondgang door het huis en kwam daarom met de suggestie. Daar ging nauwelijks tijd overheen en het was grappig dat deze zo trefzeker was. Vraag die Rene en ik onopgelost lieten is of hier nu sprake was van mental mapping of ook van tacit knowledge, namelijk specifieke ervaringskennis over hoe mijn moeder door het huis bewoog?

De tacit ligt op een diepere bewustzijnslaag, voorbij en/of misschien ook wel voor de woorden. Wat we doen is nog relatief eenvoudig te meten, evenals wat we zeggen, maar het wordt al moeilijker als het gaat om denken, voelen, verlangen, vrezen, hopen, verafschuwen.

De Amerikaanse ontwerper en theoretica Liz Sanders heeft een prachtig model ontwikkeld om deze gelaagdheid op het spoor te komen en onderzoekbaar te maken met aandacht voor de diepere processen van tacit en latent learning. Een ontwerp zegt zij heeft altijd tot doel om iets te veranderen. Ik voeg een schema van haar werk toe.